RECENSIE
Waar ken ik je van?
27 april 2022 – April is altijd de ‘Maand van de Filosofie’. Dit jaar schreef Paul Verhaeghe speciaal hiervoor het mooie en verrassende essay ‘Intieme vreemden’.
Wie we zijn wordt in grote mate bepaald door onze intimiteit met anderen: onze ouders, onze geliefden, onze kinderen. Maar hoe intiem we ook met elkaar zijn, toch willen we ons ook steeds weer losmaken, zelfstandig zijn. Welke tegengestelde krachten zijn hier aan het werk?
door Paula Stuurman
Waar begin ik, waar begint de ander, wat is het belang van identiteit? Intieme Vreemden, samen in jouw binnenste? “Om ons te herinneren wie we zijn, hebben we merktekens nodig.” De blik van een ander bijvoorbeeld, het vertrouwde meubilair om ons heen, aldus Verhaeghe, en ook de gehele geschiedenis van de mensheid. Veel van die indrukken van buiten bepalen hoe je van binnen naar jezelf kijkt. En hoe vertrouwd of hoe intiem, en ook hoe vreemd, voelt dat? En maakt het uit, die blik op jezelf, voor jouw verdere geschiedenis en voor de geschiedenis van de mensheid? Dit soort vragen brengt de auteur naar voren in zijn drie essays die samen, filosofisch speculerend vanuit het vakgebied van de psychiatrie en de psychoanalyse, ik en jij en universum onderscheidend benoemen en tegelijk verbinden.
Dynamische paradox
De paradox van afgescheiden én verbonden zijn brengt dynamiek in mensenlevens. We leren ik zeggen via anderen en dat brengt veel: hechting en sociale inbedding, energie! Daardoor leren we ook dat verlies ervan sloopt, verlies van mensen, gezondheid, bezigheid. Mens-zijn is een dynamisch verhaal. Maar dat verhaal stopt niet op het niveau van de veerkracht als iets ontbreekt of afbreekt. Juist in een crisis, zegt de auteur, psychotherapeut, kan de barst in de identiteit de opening brengen naar krachten die onder de persoonlijke identiteit liggen. “There’s crack in everything/ that where the light gets in’, zegt Leonard Cohen. Grotere krachten komen wij op het spoor met dat wat onze identiteit gevormd heeft, oog in oog met de ander dus, en zo bots je op jezelf. Je verlangt samen te vallen met een ander en je bent bang jezelf te verliezen, want die ander voldoet nooit aan je ideaalbeeld. Nee, inderdaad, het is een ander! Seksualiteit reikt het vergrootglas aan. Als het goed gaat leer zo jezelf kennen, en ook relativeren. Het is een heel verhaal van spanning, energie, ontlading, tussen twee mensen. En ook tussen groepen speelt zo’n driftmatige energie. Dat merken we het best in ons lichaam. We kunnen wel verbaasd zijn, zit dat echt in mij ook, dat vreemde dat ik nu tegen kom? Lastig soms, kan dat niet beter buiten beeld blijven? Het vreemde buiten beeld houden is altijd geprobeerd en vaak nuttig en regulerend, door cultuur en opvoeding, met regels die verschillen in tijden en op plaatsen. Alleen, de zwakkeren breken dan onder de regels van degenen die de regels maken. Of het nu door regels van kerkelijke of wereldlijke, financieel-economische, instellingen zijn, wat onderdrukt wordt maakt het lijf ziek. Door de nadruk op het afgescheiden zijn is het lijf tot zwakkere gemaakt. Ons lijf betaalt de prijs van de strijd om een ideale identiteit na te streven. Die strijd vervreemdt mij van mijn intieme zelf. (Jung schrijft dat met een hoofdletter: Zelf). Wat nu?
Ken u zelf, aldus Paul Verhaeghe, kan goed zijn in de zin van: zodra je dat weet, laat los wat niet bij je past en zoek de weg die voor jou goed is. Wie weet vind je het antwoord via je lijf als je je afvraagt: heb ik een lichaam, of huist er in mijn lichaam een ik? “Mijn lichaam is mijn intiemste vreemde”, zegt Verhaeghe.
Intuïtie
Een antwoord op die vraag verwijst naar Freuds dynamiek van Eros en Thanatos. Die twee wekken allebei verlangen en ook angst: ik wil opgaan in de ander, maar wat als ik mezelf kwijtraak? Zou het kunnen zijn, suggereert Verhaeghe, dat willen verbinden en ook afgescheiden willen zijn ten dienste van identiteit een echo is van iets universeels? Dat het gaat om het wetmatige principe van groei en verval, dat de natuurkunde onderzoekt, en dat zich afspeelt binnen het grote geheel, het universum? De bioloog en dichter Vroman roept het aan: “Systeem!” Dan hangt alles met alles samen, en ontleent een deel betekenis aan precies het deelzijn in het geheel. Welk innerlijk instrument registreert dit, wie ben ik nou toch? En zit die ander net zo in elkaar?
Waar begin ik, waar begint de ander, wat is het belang van de identiteit? Verhaeghe suggereert dat dit op het spoor komen van betekenis binnen een systeem gebeurt door middel van de intuïtie, het denken via het lichaam. Waar er een barst is in het aangeleerde kennen kan de intuïtie verbinden met het grotere geheel dat ik ‘vergeten’ ben, maar mijn lichaam niet. Dan zou ik via intimiteit mijn beperktheid op dat gebied overstijgen en opgaan in de ander en in het andere. Ja, dat brengt vanzelfsprekend angst, en verrukking. Versmelten brengt leven brengt groei brengt ontlading brengt dood brengt versmelten met iets nieuws brengt et cetera.
De merktekens voor onze identiteit lijken te liggen, zo lees ik Verhaeghe, in de grote dynamiek die door alles en allen gedeeld wordt.
Zien, bewogen worden, in beweging komen – het adagium van de Beweging van Barmhartigheid – lijkt mij een voorbeeld van inertie naar versmelten. Huh? Ja, dat mensen elkaar niet links laten liggen en dat je het ongedachte laat gebeuren. Dan is de intieme vreemde de vreemdeling die langs de kant van de weg ligt – en die ikzelf ben – en die naar die de ander – die ik ook zelf ben – een hand uitsteekt. Opsteekt. Maar dat is bij intieme vreemden onder elkaar hetzelfde.
Foto: Andrea Piacquadio (Pexels)
Boek
Paul Verhaeghe
Intieme Vreemden
Uitgave Maand van de filosofie
2022
ISBN 9789047714460
79 blz.
Prijs € 4,99
Paul Verhaeghe
Paul Verhaeghe (1955) is hoogleraar klinische psychologie en psychoanalyse aan de Universiteit Gent. Daarnaast is hij praktiserend psychoanalyticus. Hij is auteur van verschillende boeken over mens en maatschappij, waaronder Liefde in tijden van eenzaamheid, Identiteit, Autoriteit en Intimiteit. Recent verscheen zijn essay Houd afstand, raak me aan (2020). Zijn werk is in meerdere talen vertaald.
Webdebat met Paul Verhaeghe
Op 1 november 2020 hield de Beweging van Barmhartigheid een webdebat met Paul Verhaeghe over barmhartigheid en economie. Paul Verhaeghe pleitte toen voor “minder vrijheid voor een beter leven”.
Verslag van het debat (pdf, 8 pag.)
Zo passend en herkenbaar bij waar ik op dit moment in mijn leven sta! Ga het boek meteen bestellen! Groet Jeanne