De ander eerst?

door Paula Stuurman

In Tijd als kwetsbaarheid in de filosofie van Levinas vraagt Jan Keij aandacht voor de rol die tijd speelt in Levinas’ filosofie. Diens denken begint bij de ander. Die verschijnt aan mij voordat ik het door heb, ik heb er geen grip op en ik moet er wat mee. Elk moment ben ik vrij om te handelen naar dit besef. Of niet. Leven maakt kwetsbaar en tijd van leven is kostbaar, allemaal dankzij die ongemakkelijke ander, die bestaat. Dat feit is een oproep aan mij, elk ogenblik.

Perspectiefwijziging
Emmanuel Levinas (1906-1995) wordt in de oorlog geïnterneerd, zo vermeldt Keij in zijn inleiding. Daarna vindt Levinas, Litouws van geboorte en Frans als academicus, de leefwereld van zijn jeugd vernietigd terug. Je neerleggen bij dat kwaad zou alsnog Hitlers overwinning betekenen, zegt Levinas. Hoe dien je nu naar de wereld, leefwereld en denkwereld, te kijken? Dat wil zeggen: hoe kun je overleven en betekenis geven? Naast het kwaad is er ook goed te vinden in mensen als je op de juiste manier zoekt, en omgekeerd altijd ook, aldus Levinas. En wil dat lukken vergt het een totale perspectiefwijziging: niet ik maar de ander is het vertrekpunt van de filosofie. Waarom? Die ander verschijnt aan mij voordat ik het door heb, ik heb er geen grip op en ik moet er wat mee. Vervolgens ben ik elk moment vrij om te handelen naar dit besef. Of niet. Zo leven maakt kwetsbaar en geeft tegelijk vrijheid.

Fenomenologie
Denken over de werkelijk zoals die zich aan jou, in lichaam en ziel, toont, is denken in een fenomelogisch kader. Hierin gaat het niet om de tijd op de klok maar de tijd zoals je die beleeft, genietend en lijdend. Dat is kwetsbaarheid te noemen. Nog voor je het beseft herken je dat ook in een ander. Die ‘verschijnt’ voor mij en ik kan niet anders dan de ander erkennen. Op die manier val ik niet samen met die ander maar kan ik wel met hem of haar samen gaan, in die ervaring van tijd en menselijke kwetsbaarheid. Wat steeds blijft gelden is dat de ander mij wel overstijgt en eerder is, en zomaar bij mij binnen blijkt te zijn gekomen.

Keij legt het denken van Levinas uit via genieten en lijden, in de tijd, die samen die kwetsbaarheid bewerkstelligen. Reflectie over hoe je dan antwoord gaat geven (in verantwoordelijkheid) op het appèl van de ander die eerst is, kan een blik verschaffen op de betekenis van deze geestesinstelling. Het overstijgende karakter van het ander-zijn wordt hiermee aangeraakt.

Transcendentie
Jan Keij (1948), agnost, wil die ‘ander’ ook God te noemen, zoals Levinas ‘Ander’ met een hoofdletter schrijft vanwege het overstijgend karakter van het ander-zijn. Het overstijgende kan van klokkentijd, tijd van feit en toestand, betekenisvolle tijd maken, met alle vreugde en lijden van het eindige leven. Tijd van leven is eindig en juist dat maakt tijd uniek en daarmee vol waarde en van betekenis. Het overstijgende, transcendente, zit daarin dat we het moment tussen het zwarte gat van het verleden en de openliggende toekomst voortdurend niet kunnen pakken. Het moment blijf ontglippen, net als de ander in zijn ander-zijn.

Dit denksysteem van Levinas geeft Keij weer met veel voorbeelden uit de literatuur en hier en daar verwijzingen naar andere filosofen. Ook het boeddhisme komt ter sprake, als een contrasterende, monistische, visie op tijd en kwetsbaarheid: beide bevinden zich daar in één groter geheel, terwijl Levinas denkt in de relatie tussen verleden en toekomst, duaal. Tijd en sterfelijkheid benadrukken vrijheid en vruchtbaarheid in het geleefde leven.

Joods denken
Kwetsbaarheid, afhankelijkheid en onafhankelijkheid, reflectie erop en op de oorsprong van het mensenleven, en op de vruchtbaarheid van het menselijke zijn thema’s van de hoofdstukken waarin Keij over het denken van Levinas spreekt. Die filosofie is van geheel Joodse snit. Het narratief dat onafhankelijkheid en afhankelijkheid samenbrengt in kwetsbaarheid brengt het verbond van de Eeuwige en Abraham in herinnering. Het samengaan en niet samenvallen, geroepen en gehoorzaam zijn als verantwoordelijkheid, de Eeuwige die ruimte geeft aan het sterfelijke om in vrijheid keuzes te maken, en de openheid om te verwachten en te verlangen zijn aspecten van de joodse religie en leefwijze.

En wat nu?
Dit major opus van Keij over het denken van Levinas is goed te volgen voor wie zich wil laten betrekken en wil laten wakker schudden. De ander is er altijd, en eerst, en wat nu?  En een filosofie zou het oor goed te luister moeten leggen bij de inzichten van (astro)fysici en beoefenaars van kwantummechanica, en ook zich ook bewust moeten zijn van de kabbalistische lezing van de joodse bijbel, met een oorsprongsgedachte over ruimte maken voor het menselijke, zo bepleit Keij, en niet blijven hangen in de traditionele filosofische uitgangsposities.

Feel free
Wat mij betreft is de kracht van dit boek dat het wijs, speels en goed onderbouwd en gedocumenteerd afrekent met de softe onzin van ‘ik ga me kwetsbaar opstellen’.  Je bent kwetsbaar, doe nu recht aan de ander die daarvan de onontkoombare aanstichter is, en daardoor ook aan jezelf die er in vrijheid haar leven naar kan inrichten. Groots en meeslepend willen leven hoeft niet, ‘vader, moeder, wereld, knekelhuis’ (Marsman). Kleine, koppige daden van menselijke goedheid volstaan ook (zie onlangs het essay van Roger Burggraeve) om je zinvol te verbinden met de ander, de Ander.

Voel je geroepen, hoor ervan op. Lijd en geniet ieder moment, legt Keij ons voor, door Levinas. Feel free.

Foto: Huy Phan (Pexels)