Compassie als leidraad in politiek en bestuur

door Charles van Leeuwen

Het spoor bijster?

Het hoeft niet uitgebreid te worden toegelicht: we horen de laatste jaren vaak over ‘onbarmhartig optreden’ en ‘falen’ van de overheid. De uitzendingen van Stuurloos vinden in dat soort droeve voorvallen vaak hun vertrekpunt. De grote crisissen zijn helaas maar al te goed bekend, zoals de afhandeling van aardgasschade en toeslagenaffaire, maar helaas zijn er veel meer domeinen waar onze nationale of lokale overheid stuntelt, tekortschiet, onrechtvaardig handelt… of gewoon de weg kwijt lijkt te zijn. Niet altijd met kwade bedoelingen trouwens, maar omdat het ambtelijk apparaat ontoereikend is of de regelgeving te complex. Er is voor ambtenaren of politici weinig speelruimte om ‘groter dan hun functie te zijn’, om ambtelijk onheil te voorkomen of snel te repareren, of om het hele speelveld te overzien. Het mooie van de podcast Stuurloos is, dat er in de afleveringen wél mensen aan het woord komen die een antwoord hebben – als ambtenaar, onderzoeker, activist, hulpverlener of gewoon kritische burger. Zodat het niet bij de constatering hoeft te blijven dat overheid en samenleving het spoor bijster zijn: er is iets aan te doen. Het ja-maar klinkt in de gesprekken heel vaak.

Een cursus burgerschap

Je kunt de podcast beluisteren als een cursus burgerschap. Ik doe er elke week eentje in de auto en heb zo het afgelopen jaar veel opgestoken over wat er in Nederland speelt. Stuurloos is een prettig journalistiek venster dat echt iets toevoegt aan informatie en reflectie, ook voor mensen die al trouwe krantenlezers zijn en het Nederlandse nieuws van nabij volgen. Ik vind het opvallend dat ook oudere podcasts luisterwaardig en tamelijk actueel blijven, net als goede essays, mede omdat thema’s langere tijd spelen en het gesprek op het scherp van de snede plaatsvindt.

Wat hoopgevend is, is dat er iets gaande lijkt te zijn in de samenleving. Er is een nieuw gevoel van burgerschap aan het ontstaan, dat in een bottom-up mediacultuur als de podcast nu eenmaal is, aan de oppervlakte komt. Is het duidelijk zichtbaar? Nee, maar wel duidelijker dan de vaak aangekondigde, maar nog weinig waarneembare nieuwe bestuurscultuur. Heeft het een positief effect op de overheid? Soms wel, want er is ook iets aan het ontstaan als een ‘ethische beweging’ onder ambtenaren, niet zelden tegen de klippen op. Er zijn professionals die het gesprek niet schuwen met mondige, creatieve en uitstekend geïnformeerde burgers. Zijn dat er veel, die nieuwe burgers, die nieuwe ambtenaren? Nee, nog lang niet genoeg, maar elke vrije, kritische en opbouwende geest telt.

Barmhartigheid en brutaliteit. Compassie en creativiteit

Zoals gezegd, gaat het in de podcast ook nogal eens over het thema compassie. Zoals in het gesprek met een minister die authentiek haar ambtenaren wil prikkelen om hun individuele verantwoordelijkheid niet uit de weg te gaan [1-9-2023]. Of met een ambtenaar die de strijd met het onrecht van een systeem aangaat [21-2-2023]. Of met een dominee die moedig de schrijnendste bijstandsgevallen in Enschede bijstaat, niet zelden met succes [25-4-2023]. Of met een actie-onderzoeker die iets bedenkt om de schuldenproblematiek aan te pakken [10-1-2023]. In al deze gesprekken weerklinkt het zien, bewogen worden en in beweging komen – zoals het mooie motto van de Beweging van Barmhartigheid luidt. Je luistert naar mensen die niet terugschrikken voor wat er gebeurt, als je je door een gevoel van compassie of rechtvaardigheid laat leiden – zelfs als het een moeilijk inpasbaar gevoel is.

Een koppig weerwoord

De werkelijkheid is taai, compassie vraagt altijd om strijdbaarheid en een lange adem. Dat wordt in deze gesprekken eveneens duidelijk. De verslagenheid wordt af en toe aangeraakt, maar eigenlijk is er toch altijd een weerwoord, een koppig weerwoord tegen opkomende gevoelens van defaitisme, machteloosheid en stuurloosheid. Wie de hele serie beluistert, komt een rij interessante gasten tegen, van leuke jonge onderzoekers tot felle activisten, van topambtenaren tot hoogleraren, van dichters tot dominees. Ik vind wel dat Henk en Ingrid in de gastenrij iets te systematisch ontbreken, zeg maar de gewone burgers zelf waar je het toch ook van mag verwachten… En lokale politici, zeg maar de kleine werkers van maatschappelijk goed.

Naar een rechtvaardiger samenleving

Wie goed luistert, komt ook een ongelooflijke serie moderne Nederlandse woorden tegen. Ik noteer soms de woorden die voor mij nieuw zijn: een politicus die ‘sneuvelbereid’ is, een land dat aan ‘netwerkcorruptie’ lijdt, ambtenaren die ‘knelpuntbrieven’ schrijven… En uitdrukkingen die de harde bestuurscultuur van deze jaren tekenen: ‘anti-consultancy-populisme’, ‘schuldsaneringsregimes’, ‘ethische blindheid’, ‘gesloten beleidsbolwerken’, de ‘Rutte-doctrine’, enzovoort enzovoort. Het gaat wat mij betreft misschien iets te weinig over onderwijs, want je kunt de kwakkelende bestuurscultuur toch niet los zien van het armetierig onderwijsbeleid. En het gaat ook iets te weinig over Brussel en te veel over Den Haag. Maar over heel veel dingen gaat het wél!

Het is fijn dat wij als luisteraars worden meegenomen in een zoektocht naar een nieuw gevoel van burgerschap, naar een nieuwe bestuurscultuur en zeker ook een barmhartiger en rechtvaardiger samenleving. Dat we ernaar verlangen, zal voor veel luisteraars herkenbaar zijn. Dat eraan wordt gewerkt, maakt deze podcast aanstekelijk. Ik hoop dat Stuurloos nog een tijdje doorgaat, want dit soort wakker schuddende en opbeurende informatie hebben wij als burgers hard nodig.

(Foto’s: © Podcast Stuurloos, De Volkskrant)