Galmende geschiedenissen, Sinan Çankaya

Door Marjo Brenters

Waarom blijft het Westen Israël in woord en daad steunen – en met wapenleveranties, zelfs als het slechts gaat om onderdelen van die wapens? Ben je een antisemiet als je deze steun afwijst? Wat betekent het om antisemiet te zijn, of als zodanig te worden bestempeld? Waarom worden moslims door partijen in verband gebracht met antisemitisme? Vragen die de afgelopen anderhalf jaar, sinds de aanval op 7 oktober 2023 van Hamas en het daarop volgende nietsontziende antwoord van de regering Netanyahu, aan vele tafels besproken zijn. En niet altijd even subtiel.

Çankaya doet een poging dit alles te duiden. Het boek opent met een weergave van het gesprek op de uitgeverij met zijn redacteur. Hij heeft zijn manuscript ingeleverd over ‘het Europees geheugen, de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog, en wat de lessen die mij ooit op de basisschool waren geleerd, over nooit meer, eigenlijk nog betekenden. “Ik had kamp Westerbork bezocht, en was naar Auschwitz gegaan. Als kind dacht ik dat Nooit meer Auschwitz betekende dat we alle misdaden tegen de menselijkheid zouden bestrijden. Ons geheugen zette in op de waarschuwing van vooroordelen en racisme ongeacht de groep, dacht ik. Maar deze publieke godsdienst rondom de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog bleek schijnheilig.”

Çankaya verbindt deze herinneringen aan de Nakba, de catastrofe in 1948 waarin het Palestijnse volk door de jonge staat Israël wordt verdreven uit het land waar ze al honderden jaren wonen.

Zijn redacteur, gesteund door een collega, noemt zijn manuscript ‘boos’: ‘De woede spat ervan af’. Ze raadt hem aan de tekst in te bedden in een persoonlijk verhaal over zijn achtergrond, zijn sociale klim en de obstakels die hij is tegengekomen. De schrijver ziet in deze reactie de ‘institutionele kramp’ die hij vaker tegenkomt als het gaat om de herinneringen aan de Tweede Wereldoorlog, ‘een ongemak om klare taal te gebruiken.’ Mag hij als Turkse jongen met islamitische ouders, een essay schrijven over het Nederlandse geheugen? Heeft hij op school niet geleerd om netjes met westerse ogen naar de geschiedenis te kijken?

Het boek dat er nu ligt lijkt een compromis om zijn ‘pamflet’ te kunnen uitbrengen; zijn persoonlijke geschiedenis neemt een groot deel van het boek in beslag. Çankaya gebruikt de gesprekken met een psychotherapeut (die hij na zijn scheiding bezoekt) als kader voor zijn biografie.

Komend uit een Turks gezin dat soms nauwelijks de eindjes aan elkaar kan knopen – maar wel zes televisies heeft die altijd aanstaan – weet de jonge Sinan zijn intellect te benutten en de hoon van zijn vader te weerstaan (‘Je vult je hoofd met prut!’). Hij gaat anders praten, leert zijn Nijmeegse accent te verdoezelen en zijn Turks keldert zienderogen. Net als veel van zijn generatiegenoten slooft hij zich uit om erbij te mogen horen, hij verzamelt diploma’s en stages en denkt dat hij op een dag een beter, fijner leven zal hebben dan zijn ouders. Ouders met wie hij moeizaam kan praten, zeker over zijn persoonlijke leven en ontwikkeling.

Dit alles resulteert in een dubbele ontheemding. “Ik werd tot een vreemdeling gemaakt in een land dat weinig van me moest hebben en ik werd een vreemdeling voor de mensen die het dichtst bij me stonden.” Het is pijnlijk te lezen dat hij met een westerse middenklassenblik leert neerkijken op zijn eigen moeder. Het is boeiend en soms ontluisterend, en vooral heel eerlijk.

Het tweede deel van Galmende Geschiedenissen wordt ingeleid door zijn bezoek aan Auschwitz, dat een onuitwisbare indruk op hem maakt. De ondertitel van dit deel luidt De bezetting van ons geheugen. Çankaya analyseert en bevraagt de koloniale blik die wij – meestal onbewust – hanteren. In feite stelt hij de vraag hoe wij (westerlingen, witte mensen met een wit, koloniaal perspectief) kijken naar en omgaan met de waarde van mensenlevens. Çankaya hangt dit op aan de herdenkingscultuur: wie ‘mogen’ wij herdenken op 4 mei tijdens de Nationale Dodenherdenking? Hoe oprecht is de rouw om de slachtoffers van de Holocaust als wij er niet in slagen Israël te zien voor wat het doet, namelijk de genocide in Gaza?

‘Compassie zonder actie leidt onvermijdelijk tot een onder de huid kruipende, verlammende machteloosheid. Die ketens van inertie kunnen alleen doorbroken worden door, ja, te handelen. Bewustwording is niet genoeg, huilen is niet genoeg, empathie is niet genoeg: we bevrijden onszelf door onze stem te laten horen en in actie te komen’. Sinan Çankaya

Uitvoerig beschrijft hij hoezeer de joden eeuwenlang beschouwd en behandeld zijn als ‘de ander’, als het vreemde element en daarmee potentieel een risico. De Holocaust is daarvan een gevolg geweest en ‘wij’ hebben dat niet voorkomen. Een keihard inzicht. Israël is in zijn betoog nog altijd een goedmakertje om ons schuldgevoel af te kopen. ‘Als jullie ons de Shoah vergeven, krijgen jullie de staat Israël cadeau.’
‘De figuur van de jood werd witgewassen in de mythe van een ‘joods-christelijke’ beschaving en opgenomen in een pact tegen nieuwe buitenstaanders: moslims, Arabieren, Palestijnen, en recentelijk vluchtelingen en asielzoekers. Deze groepen wordt een ‘ongebakken’ antisemitisme toegeschreven. Zo wordt de ereschuld verplaatst’.

Wat een noodzakelijk boek is dit. Op de laatste pagina’s verwoordt de schrijver de waarden van de Beweging van Barmhartigheid: Zien, bewogen worden, in beweging komen, als hij schrijft over de noodzaak om in actie te komen. “We moeten niet alleen empathischer zijn, maar politieker. (…) Compassie zonder actie leidt onvermijdelijk tot een onder de huid kruipende, verlammende machteloosheid. Die ketens van inertie kunnen alleen doorbroken worden door, ja, te handelen. Bewustwording is niet genoeg, huilen is niet genoeg, empathie is niet genoeg: we bevrijden onszelf door onze stem te laten horen en in actie te komen.”

Foto bovenaan: ©Uitgeverij Ambo/Anthos